Το Σάββατο του Λαζάρου, μια βδομάδα πριν το Πάσχα, θεωρείται παραδοσιακά μια μέρα που γιορτάζουμε τη ζωή και το θάνατο. Είναι η πρώτη Λαμπρή, η έγερση του πεθαμένου Λαζάρου από τον φίλο του τον Χριστό. Γι’ αυτό ο «αγέλαστος Λάζαρος» είναι μια θρησκευτική μορφή με μεγάλη επίδραση στην Ελλάδα και τα ήθη και τα έθιμα που συνοδεύουν αυτή τη μέρα είναι πάρα πολλά. Ας δούμε μερικά.
Λαζαράκια
Κατ’αρχάς έχουμε τα περίφημα λαζαράκια, τα παραδοσιακά κουλουράκια ή πιο σωστά ψωμάκια που τα λέγανε και λαζάρηδες ή λαζαρούδια. Εχουν σχήμα ανθρώπου σπαργανωμένου, γιατί αναπαριστούσαν ακριβώς τον Λάζαρο όπως στις θρησκευτικές εικόνες. Συμβολίζουν δηλαδή τη νίκη του Χριστού απέναντι στο θάνατο, ενώ υποδηλώνουν την ανάσταση της ανοιξιάτικης φύσης.
Μάλιστα, οι παλιοί θεωρούσαν απαραίτητο να φτιάξουν λαζαράκια, διαφορετικά θα πεινούσαν. Γιατί; Διότι η σύμφωνα με την παράδοση ο αναστημένος Λάζαρος είχε παραγγείλει: «Όποιος ζυμώσει και δε με πλάσει, το φαρμάκι μου να πάρει!» Έτσι, και οι γιαγιάδες μας λέγανε «λαζαράκια για τον Λάζαρο αν δεν πλάσεις, ψωμί δεν θα χορτάσεις».
Κάπως έτσι, κάθε οικογένεια έφτιαχνε λαζαράκια, ως ομοιώματα του Λαζάρου, και μάλιστα τόσο όσα και τα παιδιά της.
Κάθε περιοχή είχε τη δική της συνταγή για λαζαράκια και γενικά διάφορα έθιμα για το Σάββατο του Λαζάρου. Για παράδειγμα, στην Κω οι αρραβωνιασμένες κοπέλες έφτιαχναν λαζαράκια, τα γέμιζαν χίλια δυο καλούδια, τα «κεντούσαν» όπως τις κουλούρες του γάμου, και έπειτα τα έστελναν στον γαμπρό.
Τα κάλαντα του Λαζάρου
Ενα άλλο πολύ διαδεδομένο έθιμο ήταν τα κάλαντα του Λαζάρου, που συνήθως (αλλά όχι πάντα) αναφέρονταν στην ανάσταση του Λαζάρου. Αυτά ήταν από ένα τα πιο ζωντανά έθιμα στις μικρές κοινωνίες και στα χωριά.
Σήμερον έρχεται ο Χριστός
ο επουράνιος θεός.
Εν τη πόλει Βηθανία
Μάρθα κλάει και Μαρία.
Λάζαρο τον αδελφό της
τον γλυκύ και καρδιακόν της.
Τον μοιρολογούν και λένε
τον μοιρολογούν και κλαίνε.
Τρεις ημέρες τον θρηνούσαν
και τον εμοιρολογούσαν
Και τη μέρα την Τετάρτη
κίνησε ο Χριστός για να ‘ρθει.
Τότε εβγήκε η Μαρία
έξω από τη Βηθανία
και εμπρός του γονατίζει
και τα πόδια του φιλεί.
-Αν εδώ ήσουν, Χριστέ μου
δεν θα πέθαιν’ ο αδελφός μου.
Μα και πάλιν εγώ πιστεύω
και καλότατα ηξεύρω
ότι δύνασαι αν θελήσεις
και νεκρούς να αναστήσεις.
Τότε ο Χριστός δακρύζει
και τον Άδη φοβερίζει.!
Δεύρο έξω Λάζαρέ μου
φίλε και αγαπητέ μου.
Παρευθύς επελυτρώθη
ανεστήθη κι εσηκώθη
Τότε τον Θεόν δοξάζουν
και τον Λάζαρο εξετάζουν.
Πες μας, Λάζαρε, τι είδες
εις τον Άδην απού πήγες;
Είδα φόβους, είδα τρόμους,
είδα βάσανα και πόνους,
Δώστε μου νερό λιγάκι
να ξεπλύνω το φαρμάκι
της καρδιάς και των χειλέων
και μην μ’ ερωτάτε πλέον.
Του χρόνου πάλι να ‘ρθουμε,
με υγεία να σας βρούμε,
και ο νοικοκύρης του σπιτιού
χρόνια πολλά να ζήσει,
να ζήσει χρόνια εκατό
και να τα ξεπεράσει.
Σε κάποιες περιοχές στη Στερεά Ελλάδα, τη Μακεδονία και τη Θράκη, τα κάλαντα αυτά ήταν γυναικεία υπόθεση αφού τα τραγουδούσαν κοπέλες διαφόρων ηλικιών, που τις έλεγαν Λαζαρίνες ή Λαζαρίτσες. Μάλιστα, την παραμονή, οι Λαζαρίνες πήγαιναν στα χωράφια και μάζευαν λουλούδια. Με αυτά τα λουλούδια στόλιζαν την επόμενη μέρα το καλαθάκι τους και γύριζαν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας τα κάλαντα του Λαζάρου. Για φιλοδώρημα έπαιρναν χρήματα, αυγά, φρούτα ή άλλα φαγώσιμα. Σε κάποιες περιοχές αντί για καλαθάκι, κρατούσαν έναν ξύλινο κόπανο, τυλιγμένο με κομμάτια από πανιά, σαν μωρό. Σε άλλα μέρη πάλι έντυναν με πολύχρωμα υφάσματα μια ρόκα, μια κούκλα, έναν καλαμένιο σταυρό και τα στόλιζαν με κορδέλες και λουλούδια. Στη Σκύρο έπαιρναν μια τρυπητή κουτάλα και έβαζαν λουλούδια στις τρύπες για να σχηματιστεί ένα πρόσωπο. Στην Κρήτη έκαναν έναν ξύλινο σταυρό και τον στόλιζαν με ορμαθούς από λεμονανθούς και αγριόχορτα με κόκκινα λουλούδια, τις μαχαιρίτσες.
Στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας, την παραμονή ή ανήμερα, τα παιδιά κρατώντας το καθένα από ένα λαζαράκι, γύριζαν στα σπίτια και τραγουδούσαν τα κάλαντα, για να διηγηθούν την Ανάσταση του Λαζάρου και να πουν παινέματα στους νοικοκυραίους.
Σήμερα το έθιμο έχει ατονήσει μια και τα κάλαντα του Λαζάρου τραγουδιούνται σε ελάχιστες περιοχές.
Γιατί λέγεται αγέλαστος ο Λάζαρος;
Σύμφωνα με τις γραφές, ο Λάζαρος πέθανε και αναστήθηκε. Όσα είδε όμως στον άλλο κόσμο χαράχτηκαν στην ψυχή του, και έτσι σύμφωνα με την παράδοση μετά την Ανάστασή του ήταν αγέλαστος. Γέλασε μόνο μια φορά, όταν είδε κάποιον χωρικό να κλέβει μια στάμνα από το παζάρι και να φεύγει. Η παράδοση λέει ότι ο Λάζαρος είδε το περιστατικό και είπε:
«Βρε τον ταλαίπωρο. Για ιδέες τον πώς φεύγει με το κλεμμένο σταμνί. Ξεχνάει ότι κι αυτός είναι ένα κομμάτι χώμα, όπως και το σταμνί. Το ‘να χώμα κλέβει τ’ άλλο. Μα δεν είναι να γελούν οι πικραμένοι;» και χαμογέλασε.
Βίντεο με τα κάλαντα